Wymioty i nudności w czasie leczenia onkologicznego

Leczenie przeciwnowotworowe potrafi być naprawdę obciążającym doświadczeniem dla pacjenta, zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym. Jednymi ze skutków ubocznych terapii, które są najbardziej kojarzone z leczeniem onkologicznym, są nudności i wymioty. Dlaczego pacjenci onkologiczni cierpią na tego typu dolegliwości i czy można im jakoś zapobiec? Wyjaśniamy w tym artykule.

Nudności i wymioty mogą być powikłaniem zarówno chemioterapii, jak i radioterapii. W ogólnym ujęciu, wymioty stanowią naturalną reakcję organizmu przed szkodzącymi mu substancjami; dlatego, jeśli zjemy coś nieświeżego możemy później zwymiotować, bo organizm broni się przed toksynami z zepsutego pożywienia. Odruch wymiotny jest wywoływany poprzez pobudzenie ośrodka wymiotnego. W jelitach znajdują się specjalne komórki, które po pobudzeniu przez czynniki szkodliwe (np. leki stosowane w chemioterapii), zaczynają wydzielać przekaźniki, które finalnie trafiają do ośrodka wymiotnego i powodują wymioty i nudności. Oczywiście przedstawiony tu mechanizm jest mocno uproszczony i wiele jego aspektów jest ciągle poznawanych przez naukowców. Ponadto, mechanizmu nudności i wymiotów po radioterapii na razie nie udało się wyjaśnić.

Nudności i wymioty stanowią poważny problem zarówno dla pacjentów, jak i onkologów. Według danych, te dolegliwości dotyczą od 30 do 95% chorych. Oprócz problemów „czysto fizycznych”, takich jak możliwe odwodnienie czy niedożywienie, wymioty i nudności znacząco wpływają na komfort życia chorego i jego stan psychiczny, a to może wiązać się z problemami z kontynuacją terapii.

Możliwość wywołania wymiotów przez dany czynnik nazywa się potencjałem emetogennym (z ang. emesis oznaczające wymioty). Ze względu na różnorodność schematów terapeutycznych i szeroki arsenał leków stosowany w onkologii, nie każda chemioterapia będzie miała taki sam potencjał emetogenny, dlatego też niektórzy pacjenci mogą mieć minimalny kłopot z nudnościami w czasie terapii, a inni mogą mieć duże problemy z opanowaniem wymiotów w czasie leczenia.

Europejskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej opracowało klasyfikację leków stosowanych w chemioterapii pod względem ich potencjału emetogennego (wysoki, średni, niski i minimalny), w odniesieniu do leczenia bez zastosowania profilaktyki przeciwwymiotnej. Uważa się, że w schematach z zastosowaniem leków z grup o różnych potencjałach, powinno się spodziewać takiego ryzyka wystąpienia nudności i wymiotów dla całej terapii, jaki ma lek o najwyższym potencjale ich wywołania w danym schemacie. Ponadto, podanie dwóch środków o podobnym potencjale emetogennym zwiększa ryzyko wystąpienia dolegliwości. W przypadku radioterapii, najbardziej emetogenna jest radioterapia całego ciała (stosowana np. w nowotworach hematologicznych).

Poza oceną potencjału do wywołania wymiotów i nudności wśród poszczególnych leków, ważna jest także analiza indywidualnych czynników ryzyka u pacjenta. Należą do nich m.in.: wiek poniżej 50 r.ż., płeć żeńska, ale także nastawienie psychiczne i ewentualny lęk przed dolegliwościami.

Jak zapobiec tym częstym skutkom ubocznym leczenia? Od momentu wdrożenia chemioterapii powinno się działać profilaktycznie, aby zmniejszyć ryzyko nudności i wymiotów, do czego stosuje się odpowiednie środki farmakologiczne. Dobór leków jest dokonywany na podstawie oceny potencjału emetogennego schematu leczenia u danego pacjenta i jego indywidualnych czynników ryzyka i/lub dotychczasowych doświadczeń. Pomocne jest także unikanie narażenia na przykre zapachy czy widoki, które mogą wywołać nudności oraz przyjmowanie mniejszych porcji jedzenia zamiast dużych posiłków przed podaniem chemioterapii.

Jeżeli jednak nudności i wymioty po podanej profilaktyce wystąpią, lekarze mogą zmienić dotychczasowy schemat profilaktyki tych dolegliwości lub też dodać leki wspomagające. W takich przypadkach ważne jest także zadbanie o odpowiednie nawodnienie pacjenta i odżywienie z zastosowaniem diety lekkostrawnej, w której pacjent przyjmuje mniejsze objętościowo porcje z zachowaniem odpowiedniej kaloryczności.

Wymioty i nudności są uciążliwym problemem chorych onkologicznych, jednak dzięki nowoczesnym metodom profilaktyki można im zapobiec. Jeśli jednak zastosowane leczenie profilaktyczne nie przynosi rezultatu, ważne jest aby otwarcie informować o tym lekarza prowadzącego i na bieżąco konsultować z nim skutki uboczne terapii.

Opracowano na podstawie: „Onkologia. Podręcznik dla studentów medycyny. Pomoc dydaktyczna dla lekarzy specjalizujących się w onkologii.” pod redakcją Rafała Steca, Marty Smoter i Andrzeja Deptały (wyd. 2, Asteria Med 2021)